Aral Sea/Aral Basin

Mavreünnehir, Harzemşahlar çocukluğumda, gençliğimde çokça duyduğum ifadeler. Ama tam olarak ne olduklarına, nerede olduklarına dair net bir fikrim yok.

Aral Gölü rehberi hazırlanması ihtimali ortaya çıkınca konuyu temelinden kavramak istedim.

En başından yola çıkacak olursak, http://www.icwc-aral.uz/activity.htm linkinde gayet güzel bilgiler var. Buna göre;

Tacikistan ve Özbekistan’ın tamamını, Türkmenistan’ın büyük bir kısmını, Kırgız Cumhuriyeti’nin bir bölümünü, Kazakistan’ın güneyini ve Afganistan’ın kuzeyini kapsayan Aral Denizi Havzası, medeniyetlerin doğduğu merkezlerden biridir. Havzadaki iki büyük nehir – Amu Darya ve Syr Darya – her zaman bölgedeki yaşam ve geçim kaynakları olmuştur. Bugün Orta Asya’daki (CA) devletlerin sürdürülebilir kalkınması ve 60 milyondan fazla insanın (01.01.2017 itibarıyla) yaşam koşulları, bölgesel su kaynaklarının sağlıklı ve koordineli kullanımına bağlıdır.

Bağımsızlıktan önce, nüfusun ve ekonomik sektörlerin artan taleplerini karşılamak için merkezi yönetime ve karmaşık hidrolik altyapıya sahip tek bir su yönetim sistemi oluşturuldu.

Bu güçlü sistem, bir yandan bölgedeki sosyo-ekonomik kalkınmayı artıran, diğer yandan Aral Gölü’nün ortadan kaybolması da dahil olmak üzere ekosistemlerin feci şekilde bozulmasına yol açan sulu tarımı yoğunlaştırmak için tasarlandı.

Syr Darya ve Amu Darya havzalarında suyun cumhuriyetler arası verimli tahsisi ve kullanımı için, SSCB Toprak Islahı ve Su Kaynakları Bakanlığı, cumhuriyetler arası su tahsisi ve su girişlerinin ve hidroşemaların işletilmesi için 1987 yılında Syr Darya ve Amu Derya havzası yönetim birimlerini kurdu.

Aynı zamanda Amu Darya ve Syr Darya Nehri Havzalarındaki su kaynaklarının kapsamlı kullanımı ve korunmasına yönelik Master Planlar hazırlandı. Bölgedeki su profesyonelleri arasında ağ kurulmasıyla sonuçlanan bu çalışmaya ilgili ülkelerden birçok araştırma ve tasarım enstitüsü dahil oldu.

Böylece, 1991 yılına gelindiğinde bölge ülkeleri hem işbirliği ağı, mevcut havza organizasyonları ve karmaşık su altyapısı açısından olumlu bir mirasa hem de verimsiz su kullanımı ve ekosistem bozulması gibi olumsuz bir mirasa sahipti.

1991 yılında SSCB’nin çöküşü ve Orta Asyada beş bağımsız devletin kurulmasıyla birlikte, eskiden iç su kaynakları olan durum sınıraşan kaynaklar haline geldi.

Su yönetiminde istikrarı sağlamak amacıyla Kazakistan, Kırgız Cumhuriyeti, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın ulusal su kurumları başkanları 12 Ekim 1991’de Taşkent’te bir araya gelerek bir Açıklama yaptılar. “Eylemlerimizin yalnızca birleştirilmesi ve ortak koordinasyonu, artan çevresel baskılar ışığında bölgesel su sorunlarının etkin çözümüne katkıda bulunabilir”.

1992 yılında Kazakistan Cumhuriyeti, Kırgız Cumhuriyeti, Tacikistan Cumhuriyeti, Türkmenistan ve Özbekistan Cumhuriyeti arasında Devletlerarası Kaynaklardaki Su Kaynaklarının Kullanımı ve Korunmasına İlişkin Ortak Yönetimde İşbirliğine İlişkin Anlaşma imzalandı ve bu anlaşmanın kurulmasıyla sonuçlandı. Sınıraşan su kaynaklarının düzenlenmesi, sağlıklı kullanımı ve korunması için ulusal su otoritelerinin başkanlarından oluşan Eyaletlerarası Su Koordinasyon Komisyonu (ICWC).

CA eyaletlerinin başkanları, 26 Mart 1993 tarihinde Kzyl-Orda’da aldıkları kararla ICWC’nin kuruluşunu ve yetki alanını doğruladılar ve onu yeni oluşturulan Aral Denizi Havzası Sorunları için Eyaletlerarası Konseyin (MezhGossovet) şemsiyesi altına dahil ettiler. MezhGossovet ile Aral Denizi’ni Kurtarma Uluslararası Fonu’nun (IFAS) 1997 yılında birleşmesinden sonra ICWC, IFAS’ın bir parçası haline geldi. Nisan 1999’daki Aşkabat toplantısında Devlet Başkanları, ICWC’ye ve onun yürütme organlarına uluslararası örgüt statüsü veren IFAS ve kuruluşlarının statüsüne ilişkin Anlaşmayı imzaladılar.

CA Eyalet Başkanlarının desteği, ortak su yönetiminin ulusal kalkınma, nüfus refahı ve bölgedeki barış ve istikrar için oynadığı kilit rol konusundaki derin anlayışlarını yansıtıyor.

Before independence, a single water-management system with centralized governance and complex hydraulic infrastructure was formed to meet growing demands of population and economic sectors.

This powerful system was designed to intensify irrigated agriculture that boosted socio-economic development in the region, on the one hand, and led to disastrous degradation of ecosystems, including disappearance of the Aral Sea, on the other hand.

For efficient inter-republican allocation and use of water in Syr Darya and Amu Darya basins, the USSR Ministry of Land Reclamation and Water Resources established Syr Darya and Amu Darya basin authorities for inter-republican allocation of water and operation of water intakes and hydroschemes in 1987.

Same time, Master Plans for comprehensive use and conservation of water resources in Amu Darya and Syr Darya River Basins were drafted and later on revised. Many research and design institutes from concerned countries were involved in this work that resulted in networking among water professionals in the region.

Thus, by 1991, the region’s countries had both favorable heritage in form of cooperation network, available basin organizations, and complex water infrastructure and negative one as inefficient water use and ecosystem degradation.

With the collapse of USSR in 1991 and formation of five independent states in CA, the formerly internal water resources became transboundary ones.

In order to maintain stability in water management, heads of national water agencies from Kazakhstan, Kyrgyz Republic, Tajikistan, Turkmenistan , and Uzbekistan met and made a Statement in Tashkent on the 12th of October 1991. The Statement underlined a need for “creation of joint institutions for coordination” since “only consolidation and joint coordination of our actions may contribute to effective solution of regional water problems in light of growing environmental pressures”.

In 1992, an Agreement was signed between the Republic of Kazakhstan, the Kyrgyz Republic, the Republic of Tajikistan, Turkmenistan and the Republic of Uzbekistan on Co-operation in Joint Management of the Use and Conservation of Water Resources in Interstate Sources that resulted in establishment of the Interstate Commission for Water Coordination (ICWC) – comprised of the heads of national water authorities – for regulation, sound use, and protection of transboundary water resources.

The heads of CA states by their decision of 26 March 1993 made in Kzyl-Orda confirmed the establishment of ICWC and its mandate and included it under umbrella of newly created Interstate Council for Aral Sea basin problems (MezhGossovet). After merging of the MezhGossovet and the International Fund for saving the Aral Sea (IFAS) in 1997, the ICWC has become a part of IFAS. During the Ashkhabad meeting in April 1999 the Heads of State signed the Agreement on the status of IFAS and its organizations that gave the ICWC and its executive bodies the status of international organizations.

Support from the side of the Heads of CA State reflects their deep understanding of the key role of joint water management for national development, population welfare and peace and stability in the region.